Οι ζυμώσεις που οδήγησαν το Smithsonian να αφιερώσει 2,8εκ. ψηφιακά έργα στον Δημόσιο Τομέα
“Οι θησαυροί του Smithsonian σου ανήκουν. Τώρα μπορείς να τους κατεβάσεις, να τους τροποποιήσεις, να κάνεις οποιαδήποτε χρήση και να τη μοιραστείς χρησιμοποιώντας το #SmithsonianOpenAccess, δωρεάν, χωρίς κανένα περιορισμό”.
Με αυτή τη δήλωση, στις 25 Φεβρουαρίου, το Smithsonian ίσως ο μεγαλύτερος και ιστορικότερος πολιτιστικός φορέας των ΗΠΑ, ανακοίνωσε στο Twitter την ενεργή αφιέρωση στο Δημόσιο Τομέα (Public Domain) 2,8εκ ψηφιακών αναπαραγωγών από τις συλλογές του προκαλώντας μια ευχάριστη έκρηξη στο χώρο της Ανοικτής Πρόσβασης στο επιστημονικό και πολιτιστικό περιεχόμενο.
Το Smithsonian ιδρύθηκε πριν από 174 χρόνια και είναι ένα σύμπλεγμα που περιλαμβάνει 19 μουσεία, 9 ερευνητικά κέντρα, βιβλιοθήκες, αρχεία και έναν ζωολογικό κήπο. Στις μοναδικής αξίας συλλογές του περιλαμβάνονται πάνω από από 155εκ. τεκμήρια. “Το να αποτελούμε μία σημαντική πηγή για τον κόσμο που μαθαίνει παγκοσμίως είναι κεντρικό στην αποστολή μας” δηλώνει η ελληνοαμερικανίδα Effie Kapsalis, που ηγήθηκε της πρωτοβουλίας. “Δεν μπορούμε να φανταστούμε τι θα κάνει ο κόσμος με τις συλλογές. Είμαστε έτοιμοι να εκπλαγούμε.” Για το λόγο αυτό, το Smithsonian ενθαρρύνει τον κόσμο να διαμοιράζεται και να επικοινωνεί τις δημιουργίες που φτιάχνει χρησιμοποιώντας το hashtag #SmithsonianOpenAccess.
Πρόκειται για μία διαδικασία που ωρίμασε αργά σε βάθος δεκαετίας και που πρώτος την είχε οραματιστεί το 2010 ο Michael Edson, τότε διευθυντής Νέων Μέσων στο Smithsonian. H διαδικασία συνοδεύτηκε από μεθοδευμένες κινήσεις που οδήγησαν στην ολοκληρωμένη ψηφιακή στρατηγική του φορέα στο πλαίσιο της οποίας εντάσσεται και η συγκεκριμένη απόφαση. Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε σε μία παλαιότερη έρευνα που διεξήγαγε η κα Kapsalis το 2016 και που προσέφερε χρήσιμα δεδομένα που οδήγησαν στη λήψη αυτής της απόφασης. Πρόκειται για την έρευνα με τίτλο “Οι επιπτώσεις των πολιτικών της Ανοικτής Πρόσβασης στις Πινακοθήκες, τις Βιβλιοθήκες, τα Μουσεία και τα Αρχεία”, η οποία περιλαμβάνει 12 μελέτες περίπτωσης που βασίστηκαν σε συνεντεύξεις και ερωτηματολόγια σε μεγάλα μουσεία των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας, τα οποία είχαν υιοθετήσει πολιτική Ανοικτής Πρόσβασης, όπως το Cooper Hewitt, το Smithsonian Design Museum, το Dallas Museum of Art και το Ίδρυμα Getty. Η έρευνα είχε ως στόχο να αποτυπώσει την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων από τους ίδιους τους φορείς σε σχέση και με τις αρχικές προσδοκίες και τους φόβους τους.
Για το σκοπό της έρευνας η κα Kapsalis βασίστηκε στον ορισμό του Open Knowledge Foundation: Ανοικτή Πρόσβαση στα δεδομένα και το περιεχόμενο σημαίνει ότι οποιοσδήποτε μπορεί ελεύθερα να τα χρησιμοποιεί, να τα τροποποιεί και να τα διαμοιράζεται για οποιονδήποτε σκοπό, με μόνη εξαίρεση ίσως, την προϋπόθεση της αναφοράς στην πηγή. Οι πολιτιστικοί φορείς που συμμετείχαν στην έρευνα είχαν διαθέσει στο δικό τους ιστοχώρο ή σε σχετικές πλατφόρμες όπως το Flickr Commons και τo Wikimedia Commons, μέρος ή το σύνολο της συλλογής τους που ανήκε στο Δημόσιο Τομέα (Public Domain), ή για την οποία είχαν δηλαδή λήξει τα δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας, με μία δήλωση Παγκόσμια Εκχώρηση ως Κοινό Κτήμα (CC0 1.0) ή το Σήμα Δημόσιου Τομέα 1.0.
Στη μελέτη η Kapsalis διατρέχει εν συντομία διάφορες σημαντικές πρωτοβουλίες-σταθμούς οι οποίες μεσολάβησαν από πολιτιστικούς φορείς, και οι οποίες συντέλεσαν στο να καλλιεργηθεί και να ενδυναμωθεί ένα κίνημα “ανοικτότητας”, γνωστό πλέον και ως OpenGLAM (από τα αρχικά του Galleries, Libraries, Archives, Museums), από το οποίο εμπνεύστηκε και το Smithsonian.
To 2014 η Εθνική Πινακοθήκη των Η.Π.Α. είχε δημοσιεύσει 35.000 ψηφιακές αναπαραγωγές έργων τέχνης από τις συλλογές της στον ιστοχώρο της αναγνωρίζοντας ότι η κίνηση αυτή είναι η φυσική προέκταση του σκοπού της “να υπηρετεί τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, στο πλαίσιο του εθνικού της ρόλου να συλλέγει, να διατηρεί, να εκθέτει και να καλλιεργεί την κατανόηση των έργων τέχνης σύμφωνα με τις βέλτιστες μουσειακές και επιστημονικές πρακτικές.” Το 2016 η Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης επίσης δημοσίευσε 187.000 εικόνες σε πολύ υψηλή ανάλυση, για χρήση χωρίς κανένα περιορισμό και λήψη άδειας.
Η μελέτη του Smithsonian αναφέρεται ακόμη και σε μία σειρά από πρωτοβουλίες στον χώρο της Ανοικτής Πρόσβασης στην Επιστήμη και τα Δημόσια Δεδομένα, της τότε κυβέρνησης Μπάρακ Ομπάμα η οποία νομοθέτησε την υποχρεωτική διάθεση χωρίς περιορισμούς του συνόλου των δεδομένων που παράγονται από ομοσπονδιακούς φορείς χωρίς περιορισμούς, στην υψηλότερη δυνατή ανάλυση και σε μηχαναγνώσιμη μορφή.
Την Ανοικτή Πρόσβαση υποστήριξαν και πολλοί ιδιώτες χρηματοδότες στην Αμερική, οι οποίοι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην υποστήριξη υλοποίησης έργων στον πολιτισμό, την έρευνα και την εκπαίδευση, όπως το Ίδρυμα Bill & Melinda Gates, το Ίδρυμα Ford και το William & Flora Hewlett, οι οποίοι υιοθέτησαν πολιτική υποχρεωτικής Ανοικτής Πρόσβασης στα έργα που χρηματοδοτούν. Οι όροι π.χ. που θέτει το Ίδρυμα Gates, ανάμεσα στα άλλα, είναι, ότι οι δημοσιεύσεις πρέπει να κατατίθενται σε δημόσια αποθετήρια, να είναι αναζητήσιμες διαδικτυακά και να υιοθετούν άδειες χρήσης Creative Commons Αναφορά στο Δημιουργό. Παρόμοιοι είναι και οι όροι του Andrew Mellon Foundation που έχει πραγματοποιήσει πολύ μεγάλες δωρεές στο Smithsonian για την ψηφιοποίηση των συλλογών του.
Μία σημαντική παράμετρος στην οποία εστιάζει η μελέτη είναι το κατά πόσο η διάθεση των συλλογών των πολιτιστικών φορέων στη μέγιστη ανάλυση με Ανοικτή Πρόσβαση είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση των εσόδων των φορέων από τις πωλήσεις ψηφιακών αναπαραγωγών. Η έρευνα της Kapsalis καταλήγει στα ίδια συμπεράσματα στα οποία κατέληγε και η παλαιότερη έρευνα που είχε χρηματοδοτηθεί από το Mellon Foundation το 2004 “Τα Μοντέλα Κοστολόγησης των Αναπαραγωγών και η Αδειοδοτική Πολιτική για Ψηφιακές Εικόνες στα Αμερικανικά Μουσεία Τέχνης” ότι: “κανένα από τα μουσεία τα οποία συμμετείχαν δεν πραγματοποιούσε ουσιαστικά κέρδη έναντι των εξόδων…όλοι ισχυρίστηκαν ότι θα ήθελαν να αποσβαίνουν τα κόστη αλλά σχεδόν κανείς δεν ισχυρίστηκε ότι το έχει καταφέρει. Οι εσωτερικές διαδικασίες ανέρχονται στο 50-75% (του κόστους) της διαδικασίας παροχής της υπηρεσίας (της διάθεσης των αναπαραγωγών), κόστος το οποίο δεν χρεώνεται…ακόμη και τα μουσεία που δήλωσαν ότι ανακτούν το σύνολο του κόστους, σε γενικές γραμμές, δεν λάμβαναν υπόψη το σύνολο του κόστους μισθοδοσίας για τα διαχειριστικά κόστη ενώ πολλοί είχαν αποκτήσει τα σχετικά μηχανήματα με ξεχωριστή χρηματοδότηση και άρα ο εξοπλισμός και πάλι δεν ήταν μία μονάδα κόστους που λαμβανόταν υπόψη σε σχέση με την κοστολόγηση της παροχής της υπηρεσίας αναπαραγωγής.”
Από την άλλη, οι πολιτιστικοί φορείς αναγνωρίζουν ότι η μετάβαση στην Ανοικτή Πρόσβαση στις συλλογές τους επέφερε πολλαπλά άλλα άμεσα και έμμεσα οικονομικά οφέλη. Η Lizzy Jongma αναφερόμενη στην ανοικτή δημοσίευση στη μέγιστη ανάλυση της συλλογής του Βασιλικού Μουσείου της Ολλανδίας, η οποία συνοδεύτηκε από μία ισχυρή καμπάνια μάρκετιγνκ δηλώνει ότι η πρωτοβουλία ενίσχυσε εξαιρετικά την αναγνωρισιμότητα και το brand του Μουσείου, γεγονός που με τη σειρά του έφερε μία σειρά από επωφελείς συνεργασίες με μεγάλες εταιρίες όπως τη Heineken.
Τα οφέλη και οι κίνδυνοι που αναγνωρίζουν οι πολιτιστικοί φορείς, βασισμένα στην εμπειρία τους, από την ανοικτή, χωρίς περιορισμούς δημοσίευση σε υψηλή ανάλυση των συλλογών τους συνοψίζονται στην μελέτη του Smithsonian στα εξής:
Όσον αφορά τους κινδύνους, τα μουσεία επισημαίνουν την αύξηση της επισκεψιμότητας στα αποθετήριά τους, γεγονός που απαιτεί επιπλέον υπολογιστικούς πόρους και υποδομές, απώλεια εσόδων από την πώληση ψηφιακών αναπαραγωγών για τα έργα που δεν διέπονται πλέον από Πνευματική Ιδιοκτησία (γεγονός που αντισταθμίζεται με άλλα έσοδα που δημιουργεί π.χ. η ενίσχυση της αναγνωρισιμότητας -brand- του φορέα) και η μερική απώλεια ελέγχου επί του τρόπου παρουσίασης του υλικού των συλλογών τους σε μέρη στο διαδίκτυο που κινούνται εκτός της δικαιοδοσίας τους. Ο τελευταίος αυτός φόβος φαίνεται να υπαναχωρεί, δεδομένου ότι δεν έχουν διαπιστωθεί μη αποδεκτές χρήσεις των ψηφιακών αναπαραγωγών. ‘Οπως αναφέρει και η Kristin Kelly, για την Εθνική Πινακοθήκη των ΗΠΑ, ο έλεγχος επί των ψηφιακών αναπαραγωγών είχε χαθεί προ πολλού ενώ η ύπαρξη κακών αναπαραγωγών των έργων τέχνης των συλλογών της τη θορυβούσε. Για το λόγο αυτό η Πινακοθήκη προτίμησε να διαθέσει υψηλής ποιότητας και υψηλής ανάλυσης εικόνες στο διαδίκτυο.
Όσον αφορά τα θετικά αποτελέσματα, η έρευνα καταλήγει στα εξής:
- Αν και η Ανοικτή Πρόσβαση μπορεί να προκαλεί κάποια απώλεια ως προς τις πωλήσεις αναπαραγωγών (στις περιπτώσεις φυσικά που οι αναπαραγωγές διατίθενται στη μέγιστη ανάλυση), μπορεί επίσης να δημιουργήσει σημαντικές νέες ευκαιρίες στην προσέλκυση χρημαδοτήσεων και την αξιοποίηση του brand ενός μουσείου.
- Η Ανοικτή Πρόσβαση συντελεί στην εξοικονόμηση πόρων που απαιτούνται στη διαχείριση των αδειοδοτικών διαδικασιών και πωλήσεων, πόροι οι οποίοι μπορούν να διατεθούν σε πιο κρίσιμης σημασίας λειτουργίες του οργανισμού
- Η ΑΠ υποστηρίζει την εκπλήρωση ερευνητικών, εκπαιδευτικών και δημιουργικών δράσεων που είναι μέρος του σκοπού των φορέων.
- Αυξάνει σημαντικά την αναγνώριση των συλλογών ενός φορέα από το κοινό και τη χρήση τους.
- Αυξάνει συνολικά την αναγνωρισιμότητα και την αναγνώριση της σημασίας ενός φορέα, το brand του, από το κοινό.
Επιμέρους οφέλη που αναφέρθηκαν από τους φορείς που συμμετείχαν στην έρευνα:
- η πρόοδος της επιστήμης. Το Biodiversity Heritage Library είναι μία σύμπραξη βιβλιοθηκών που εστιάζουν στην φυσική ιστορία και τη βοτανολογία, και η οποία έχει ως στόχο την ψηφιοποίηση των συλλογών των συνεργαζόμενων φορέων για να αποτελέσουν ένα Κοινό Γνώσης γύρω από την Βιοποικιλότητα. Η κοινή τους ψηφιακή βάση ανοικτής πρόσβασης είναι μία διεθνής υποδομή που εξυπηρετεί τους στόχους της ταξινόμησης ειδών και έχει ενισχύσει σημαντικά τη γνώση και τη διεθνή συνεργασία πάνω στα σχετικά θέματα.
- Αξιοποίηση της δύναμης του κοινού. Η Nora McGregor, επιμελήτρια ψηφιακών συλλογών της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, αναφέρθηκε στην πρωτοβουλία της τελευταίας το 2013 να δημοσιεύσει πάνω από 1εκ. εικόνες από τις συλλογές της στην πλατφόρμα Flickr Commons. Η πρωτοβουλία είχε ως στόχο, η Βιβλιοθήκη να πειραματιστεί ως προς το τι θα γινόταν με το υλικό αυτό. Μέσα σε ένα χρόνο η συλλογή είχε πάνω από 254.363.839 θεάσεις ενώ προστέθηκαν 383.742 θεματικές επικεφαλίδες από το κοινό, τις οποίες η Βιβλιοθήκη θα ενέτασε μέσα στο σύστημα διαχείρισης των συλλογών της, εμπλουτίζοντας περαιτέρω την πληροφορία που συνοδεύει τις εικόνες και τις κάνει αναζητήσιμες. Ως αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας αυτής, η Β.Β. πήρε την απόφαση να ανοίξει περισσότερες συλλογές και να εστιάσει σε ακόμη περισσότερες ενέργειες πληθοπορισμού αξιοποιώντας τη γνώση του κοινού.
Η μελέτη του Smithsonian καταλήγει, όπως και η προαναφερθείσα έρευνα από το Andrew W. Mellon, ότι “τα πραγματικά οφέλη, όπως και αυτά που γίνονται αντιληπτά ως τέτοια, υπερέχουν σημαντικά έναντι των πραγματικών ή αυτών που γίνονται αντιληπτών ως τέτοιων, απωλειών για κάθε μουσείο που έκανε τη μετάβαση στην Ανοικτή Πρόσβαση”.
Περισσότερες πληροφορίες
Το σχετικό αφιέρωμα στο περιοδικού του Smithsonian https://www.smithsonianmag.com/smithsonian-institution/smithsonian-releases-28-million-images-public-domain-180974263/
Η Πλατφόρμα του Smithsonian για την Ανοικτή Διάθεση των Συλλογών του
https://www.si.edu/openaccess/remix
Η έρευνα της Effie Kapsalis, αξιοποίησε επίσης τα αποτελέσματα της έρευανς της Kristin Kelly, Images of Works of Art in Museum Collections: The Experience of Open Access A Study of 11 Museums, 2013
February 28, 2020
