Το ‘άλγος του αρχείου’: ανοικτά αρχεία για το προσφυγικό & μελέτη της σύγχρονης ιστοριογραφίας
“I want to lay down, but these countries are like uncles who touch you when you’re young and asleep. Look at all these borders foaming at the mouth with bodies broken and desperate…” Warsan Shire, from “Teaching My Mother How to Give Birth”[1]
Σχεδόν ένας αιώνας πέρασε από το 1922, όταν τα νησιά του Αιγαίου ήταν η πύλη εισόδου και ο πρώτος χώρος κατοικίας των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας μετά την Καταστροφή. Τα νησιά αυτά ξανα-υποδέχθηκαν μαζικό κύμα προσφύγων και μεταναστών τα τελευταία χρόνια, με κορύφωση το καλοκαίρι του 2015. Το φαινόμενο αυτό προσέλκυσε εκτός από τους μηχανισμούς διαχείρισης της μεταναστευτικής κρίσης, τα ΜΜΕ και τις εθελοντικές οργανώσεις και έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον. Πολυάριθμοι ερευνητές του φαινομένου του ευρωπαϊκού καθεστώτος συνόρων, της ανθρωπιστικής βοήθειας, της μετανάστευσης, αλλά και ακτιβιστές και καλλιτέχνες επισκέπτονται τη Λέσβο, με αποτέλεσμα να παράγεται ένας όγκος δεδομένων, ένα υπερ-αρχείο καταγραφής του φαινομένου, ενός φαινομένου το οποίο έχει χαρακτήρα «πραγματικής κατάστασης έκτακτης ανάγκης», όπως πιθανόν θα αναφωνούσε σήμερα ο Walter Benjamin.
Το Παρατηρητήριο της Προσφυγικής και Μεταναστευτικής Κρίσης στο Αιγαίο δημιουργήθηκε για να παρακολουθεί και να καταγράφει το προσφυγικό και μεταναστευτικό φαινόμενο. Υποστηρίζεται από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και το Wenner-Gren Foundation for Anthropological Research. Βασικοί του σκοποί είναι πρώτον, η έγκυρη, συστηματική και σφαιρική καταγραφή των πολλαπλών – δημογραφικών, κοινωνικών, οικονομικών, θεσμικών, πολιτικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών- διαστάσεων της προσφυγικής και μεταναστευτικής κρίσης τόσο σε καθημερινή βάση όσο και ιστορικά, δεύτερον, η έγκαιρη ενημέρωση της ελληνικής και διεθνούς κοινής γνώμης για το προσφυγικό και μεταναστευτικό ζήτημα στο Αιγαίο και, τρίτον, η υποστήριξη της σχετικής επιστημονικής έρευνας.
To ΕΚΤ υποστηρίζει το έργο του Παρατηρητηρίου με υποδομή Αποθετηρίου στο οποίο φιλοξενείται το ψηφιακό Αρχείο του. Στη δημιουργία του Αποθετηρίου κυριάρχησε η μέριμνα διάσωσης των πολύτιμων τεκμηρίων της προσφυγικής κρίσης. Ένα μέρος των τεκμηρίων προέρχονται από τους επίσημους κρατικούς και διεθνείς απογραφικούς μηχανισμούς, ένα άλλο από ΜΜΕ και μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ ένα άλλο, μεγαλύτερο μέρος αυτής της δραστηριότητας δεν έγινε αντικείμενο επίσημης καταγραφής αλλά αποτυπώθηκε με γραπτά ή οπτικο-ακουστικά μέσα και συχνά με ανεπίσημους και πρόχειρους τρόπους από τους ίδιους τους πρόσφυγες και μετανάστες, αλλά και από τα μέλη των τοπικών κοινωνιών στο πλαίσιο καθημερινών πρακτικών. Τέλος ένα τρίτο, εξίσου σημαντικό μέρος δεν καταγράφηκε καθόλου αφήνοντας μόνο έμμεσα ίχνη, όπως στοιχεία υλικού πολιτισμού, που και αυτά εκλείπουν μέσα στο χρόνο. Eίναι δυνατό να συνεισφέρει κάποιος περιεχόμενο στο Παρατηρητήριο μέσω της σχετικής Φόρμας.
Για να κατανοήσουμε την αξία ενός live αρχείου, δηλαδή ενός αρχείου δυναμικού που δημιουργείται κατά τη διάρκεια ενός τέτοιου φαινομένου, πρέπει να αντιπαραβάλλουμε ένα ιστορικό αρχείο και τις συλλογές του. Αν το συγκρίνει κανείς με ένα ιστορικό Αρχείο, όπως για παράδειγμα ένα άλλο ανοικτό Αποθετήριο του ΕΚΤ, το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού του Δήμου Καλαμαριάς, στη Θεσσαλονίκη, θα καταλάβει τη σημασία της τεκμηρίωσης και της ιστορικής καταγραφής εν δράσει. Το ΙΑΠΕ δραστηριοποιείται κυρίως στη συλλογή τεκμηρίων που αφορούν κυρίως στο μεγάλο προσφυγικό ρεύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής και της Ανταλλαγής Πληθυσμών από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Οι ερευνητικές τους προσπάθειες επίσης περιλαμβάνουν τον ελληνισμό της Αν. Ρωμυλίας, της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου, καθώς και τους Ελληνοκύπριους πρόσφυγες μετά την τουρκική εισβολή και κατοχή στην Κύπρο το 1974, ακόμη, τους Έλληνες μετανάστες και ομογενείς σε όλο τον κόσμο καθώς και τους ελληνικής καταγωγής πληθυσμούς από τις χώρες της πρώην Ε.Σ.Σ.Δ και της Αλβανίας, που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα τη δεκαετία του ’90. Εκτός από Δημόσια Αρχεία, συλλέγει και Ιδιωτικά Αρχεία, που αφορούν την ιδιωτική και την δημόσια ζωή των Ελλήνων προσφύγων τόσο στον τόπους καταγωγής όσο και στον τόπο εγκατάστασης και προέρχονται από δωρεές και αγορές. Επίσης, διατηρεί αρχείο χαρτών, φωτογραφιών και καρτ-ποστάλ, ενώ είναι ο μοναδικός φορέας στη Βόρεια Ελλάδα που διαθέτει αρχείο προφορικών μαρτυριών από πρόσφυγες πρώτης γενιάς.
Οι προφορικές μαρτυρίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε ένα ιστορικό αρχείο και είναι συνήθως το πιο «ευάλωτο» κομμάτι των συλλογών του. Απαρχαίωση των μέσων καταγραφής και απόσταση από το ιστορικό γεγονός καθιστούν τις προφορικές μαρτυρίες ένα ιδιαίτερης αξίας εργαλείο για την έρευνα μέσω πρωτογενών πηγών για ένα φαινόμενο μετανάστευσης όπως αυτό που βιώνουμε σήμερα. Για αυτό και αρχεία προφορικών μαρτυριών έχουν τόσο ενδιαφέρον για τους ιστορικούς και όσους ενδιαφέρονται για τη μελέτη του προσφυγικού. Μια ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία με τέτοιο σκεπτικό είναι το «Α Million Stories» , ένα διετές πρόγραμμα διαπολιτισμικής αφήγησης, μια πρωτοβουλία των βιβλιοθηκών Roskilde της Δανίας σε συνεργασία με τις δημόσιες βιβλιοθήκες του Malmö (Σουηδία), της Κολωνίας (Γερμανία) και το Future library (Αθήνα). Το έργο δημιούργησε μια ψηφιακή βιβλιοθήκη ανθρώπινων εμπειριών, που περιέχει πάνω από 600 ιστορίες από πρόσφυγες που έχουν καταφύγει στην ΕΕ τα τελευταία χρόνια.
Τέτοιου είδους ανοικτά αρχεία απομακρύνονται από το Αρχείο ως ένα χώρο απόθεσης ιστορικών ιζημάτων της «κυρίαρχης» ιστοριογραφίας. Μεταμορφώνονται σε τόπους αμφισβήτησης της κοινωνικής τάξης που διαχειρίζεται τη μνήμη και τη λήθη κατά το δοκούν. Είναι ανοικτά σε νέες αφηγήσεις και νέες ερμηνείες, οι οποίες μπορούν να φέρουν στο προσκήνιο ό,τι αποκλείει ή περιθωριοποιεί η επίσημη διαχείριση των πηγών. Για αυτό και έχουν ιδιαίτερη αξία τόσο για τον ερευνητή της ιστορίας όσο και για τον πολίτη-μελετητή του σύγχρονου γίγνεσθαι. Πλαισιώνοντας την ιστορική έρευνα με αρχεία προφορικών μαρτυριών και ανοικτά για συνεισφορά αρχεία, όπως είναι το Αρχείο του Παρατηρητηρίου, παράλληλα με τον επιστημονικό λόγο, δημιουργείται μια πιο σφαιρική κατανόηση ενός ιστορικού φαινομένου, όπως είναι το Προσφυγικό.
«Τελούμε σε κατάσταση άλγους αρχείου […] σημαίνει φλέγομαι από ένα πάθος. Σημαίνει ότι ατέρμονα, ακατάπαυστα γυρεύω το αρχείο εκεί όπου αποκρύπτεται. Είναι σαν να τρέχουμε πίσω του εκεί όπου, έστω κι αν υπάρχουν πολλά, το αρχείο αναρχείται»[2].
Εξερευνήστε τις πηγές:
Αποθετήριο του Παρατηρητηρίου της Προσφυγικής και Μεταναστευτικής Κρίσης στο Αιγαίο: http://repository-refugeeobservatory.ekt.gr/refugeeobservatory/
Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού (Ι.Α.Π.Ε.): http://repository-iape.ekt.gr/iape/
SearchCulture.gr– Συσσωρευτής πολιτιστικού περιεχομένου του ΕΚΤ. Αναζητήστε τον όρο «πρόσφυγες» για αποτελέσματα από τις συλλογές του Ελληνικού Λογοτεχνικού & Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ), του Ψηφιακό Μουσείο του Ποντιακού Ελληνισμού, της Ιστορικής & Εθνολογικής Εταιρεία της Ελλάδος και άλλων φορέων.
OpenArchives.gr– Συσσωρευτής επιστημονικού περιεχομένου του ΕΚΤ. Αν σας ενδιαφέρει να εντοπίσετε επιστημονικό περιεχόμενο για το ζητούμενο, αναζητήστε τον όρο «μετανάστευση» ή «προσφυγικό».
A million stories/ Refugee Lives: http://refugeelives.eu/
Επίσης, για ερευνητές αλλά και για ενδιαφερόμενους πολίτες που θέλουν να εμβαθύνουν στο θέμα των προσφύγων και της μετανάστευσης, υπάρχουν στο διαδίκτυο εξαιρετικές λίστες με πηγές έρευνας και αρχεία με την θεματική της μετανάστευσης καθώς και ενδιαφέρουσες ακαδημαϊκές δράσεις, όπως αυτή του πανεπιστημίου της Μινεσότα.
References
Derrida, Jacques, 1996. Η έννοια του αρχείου / μετάφραση Κωστής Παπαγιώργης. – 1η έκδ. – Αθήνα : Εκκρεμές, 1996
Shire, Warsan. 2011. Teaching my mother how to give birth. [Manchester]: Flipped Eye Publishing
[1] Shire, Warsan. 2011. Teaching my mother how to give birth. [Manchester]: Flipped Eye Publishing.
[2] Ζακ Ντεριντά, Η έννοια του αρχείου, μετάφρ. Κωστής Παπαγιώργης (Αθήνα: Εκκρεμές, 1995), σελ.126
October 3, 2018
