“Cinderella’s Stick”: Αναδεικνύοντας τη σημασία της ψηφιακής διατήρησης μέσω ενός παραμυθιού
Ένα χειρόγραφο του 1300 μπορεί να βρίσκεται ακόμη σε άρτια κατάσταση για ανάγνωση ενώ οι ψηφιακές φωτογραφίες που τραβήξαμε μόλις το 2005 και τα CD που τις γράψαμε να μην είναι προσβάσιμα πια. Πολύ συχνά κάνουμε το λάθος να πιστεύουμε ότι ό,τι ψηφιοποιούμε και αναρτούμε δικτυακά θα είναι προσβάσιμο για πάντα. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ψηφιακής Διατήρησης που γιορτάζεται στις 4 Νοεμβρίου, ο Γιάννης Τζίτζικας* και ο Γιάννης Μαρκετάκης** από το Ινστιτούτο Πληροφορικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας Έρευνας μας εισάγουν στο πόσο ευάλωτο είναι το ψηφιακό μας αποτύπωμα στα ανθρώπινα λάθη και τις τεχνολογίες που αλλάζουν ραγδαία και εφιστούν την προσοχή μας στη σημασία της ψηφιακής διατήρησης μέσα από μία σύγχρονη μεταφορά του παραμυθιού της Σταχτοπούτας στο βιβλίο «Cinderella’s Stick» (το Στικάκι της Σταχτοπούτας).
Τι είναι το στικάκι της σταχτοπούτας (“Cinderella’s Stick”) και πως σχετίζεται με την ψηφιακή διατήρηση;
Το στικάκι της σταχτοπούτας είναι ένα αντισυμβατικό βιβλίο που γράψαμε, και εκδόθηκε το 2018 από τον εκδοτικό οργανισμό Springer, το οποίο προσπαθεί να αναδείξει μέσω της μυθοπλασίας τα προβλήματα της ψηφιακής διατήρησης και τις δυσκολίες που προκύπτουν εάν δεν ληφθεί καμία μέριμνα για αυτό το πρόβλημα. Το βιβλίο μεταφέρει τους ήρωες και τη δραματουργική δομή του γνωστού παιδικού παραμυθιού της Σταχτοπούτας στη σύγχρονη εποχή, όπου η σύγχρονη Σταχτοπούτα είναι μια φοιτήτρια πληροφορικής ή οποία κατά τη συμμετοχή της, με πλαστή ταυτότητα, σε ένα μεγάλο διαγωνισμό πληροφορικής ξεχνάει εκεί το USB στικάκι της. Οι προσπάθειες των διοργανωτών του διαγωνισμού να διαβάσουν τα περιεχόμενα του USB Stick για να βρουν τον ιδιοκτήτη του, αναδεικνύουν πολλά από τα σύγχρονα προβλήματα της ψηφιακής διατήρησης. Το βιβλίο είναι οργανωμένο με βάση αυτές τις προσπάθειες, οι οποίες παρουσιάζονται και αναλύονται ως μοτίβα ψηφιακής διατήρησης. Για κάθε ένα από αυτά, εξηγείται το τι πήγε στραβά, γιατί υπάρχει το πρόβλημα, ποιες είναι οι ενέργειες που πρέπει να γίνουν για να αντιμετωπιστεί (εφόσον αυτό είναι εφικτό), και τι θα μπορούσε να είχε γίνει εκ των προτέρων ώστε να αποφευχθεί το συγκεκριμένο πρόβλημα.
Γιατί είναι σημαντική η ψηφιακή διατήρηση και ποιους αφορά;
Κάθε πρωί διαβάζουμε και απαντάμε στα ηλεκτρονικά μας μηνύματα (SMS ή email), ενημερωνόμαστε από ψηφιακές εφημερίδες, δημιουργούμε και επεξεργαζόμαστε αρχεία και δεδομένα για την εργασία μας, σχεδόν όλες οι οικονομικές μας συναλλαγές γίνονται ηλεκτρονικά, βγάζουμε και αναρτάμε φωτογραφίες, μοιραζόμαστε τις σκέψεις μας σε διάφορες πλατφόρμες, κ.α. Τι εγγύηση έχουμε ότι όλο το παραπάνω ψηφιακό μας αποτύπωμα και περιβάλλον θα συνεχίσει να υπάρχει μετά από 20 χρόνια; Πόσο από το ψηφιακό υλικό που παραγάγαμε πριν 20 χρόνια έχουμε σήμερα; Το έχουμε; Και αν το έχουμε είναι σε κατανοητή, ευρέσιμη και λειτουργική μορφή; Αρκετοί από εμάς θα έχουν βιώσει την απώλεια κάποιου ψηφιακού αρχείου, ή τμήματος μιας ψηφιακής συλλογής είτε ως αποτέλεσμα ενός προβλήματος του αποθηκευτικού μέσου (π.χ. καταστροφή ενός σκληρού δίσκου), είτε λόγω μιας λανθασμένης ενέργειας (π.χ. μια λάθος διαγραφή), είτε λόγω αδυναμίας «ανοίγματος» ενός παλιού αρχείου εκφρασμένου σε έναν παρωχημένο μορφότυπο για τον οποίο δεν υπάρχει λογισμικό που να τον διαβάζει, είτε λόγω της διακοπής λειτουργίας της πλατφόρμας στην οποία είχε αναρτηθεί, ή μείωση της ποιότητας του υλικού επειδή κάποια εξάρτησή του δεν δουλεύει όπως πρώτα. Εν συντομία, η σύγχρονος τρόπος ζωής εξαρτάται από πληροφορίες που είναι διαθέσιμες (σε συντριπτικό ποσοστό) μόνο σε ψηφιακή μορφή. Άρα το πρόβλημα της ψηφιακής διατήρησης αφορά όλους μας και σε διάφορα επίπεδα. Η διατήρηση όλων αυτών των ψηφιακών αντικειμένων σε ένα τεχνολογικό περιβάλλον εξελίσσεται και αλλάζει με ταχύτατους ρυθμούς δεν είναι εύκολο εγχείρημα.
Τι θα πρέπει να κάνει ένας φορέας για να διασφαλίσει ότι οι ψηφιακές του συλλογές θα είναι προσβάσιμες στο μέλλον;
Αρχικά ο φορέας πρέπει να κατανοήσει τις διάφορες διαστάσεις του προβλήματος, να εντοπίσει τους κινδύνους βάσει του υλικού που έχει και της λειτουργικότητας που πρέπει σίγουρα να διασωθεί, και εν συνεχεία να κάνει προγραμματισμό και σχεδιασμό των δράσεων ψηφιακής διατήρησης που πρέπει να γίνουν. Πέραν των κλασσικών αντιγράφων ασφαλείας, ένα άλλο σημαντικό είναι ο εμπλουτισμός του υλικού με τα κατάλληλα μεταδεδομένα για να καταστεί σαφές (μεταξύ των άλλων) το πλαίσιο δημιουργίας των αντικειμένων, η εύρεση του υλικού και η διαχείρισή του. Γενικά ο στόχος είναι η διατήρηση της ακεραιότητας του ψηφιακού υλικού, της προσβασιμότητάς του, της προέλευσής του, της αυθεντικότητάς του και της ερμηνευσιμότητάς του (από ανθρώπους και μηχανές). Επίσης χρειάζεται σχεδιασμός των δράσεων που πρέπει να γίνονται περιοδικά όπως ο έλεγχος της ακεραιότητας των αποθηκευμένων αρχείων, ο εντοπισμός μορφοτύπων που απαρχαιώνονται και η μεταγραφή των σχετικών αρχείων σε σύγχρονους – ιδανικά σε προτυποποιημένους και ανοικτούς – μορφότυπους, οι αυτοματοποιημένες δοκιμασίες ελέγχου της λειτουργικότητας, αναβαθμίσεις λογισμικού κ.α. Γενικά πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η ψηφιακή διατήρηση είναι μια διαδικασία που συνοδεύει μια ψηφιακή συλλογή ή ένα ψηφιακό αντικείμενο καθ’ όλη την διάρκεια της «ζωής του». Επειδή ο όγκος και η ποικιλομορφία των ψηφιακών αντικειμένων που καλούνται να διαφυλάξουν οι βιβλιοθήκες, τα αρχεία και οι εταιρείες αυξάνεται συνεχώς, όλα τα παραπάνω πρέπει επίσης να κοστολογηθούν ώστε να επιλέγεται η βέλτιστη διαδικασία που πρέπει να ακολουθηθεί όχι μόνο για τη διαφύλαξη του υλικού αλλά και για τη βέλτιστη αξιοποίησή του.
Περισσότερες πληροφορίες για το βιβλίο: https://www.cinderella-stick.com/
*Ο Γιάννης Τζίτζικας είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Πληροφοριακών Συστημάτων στο Τμήμα Επιστήμης Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Κρήτης και επικεφαλής του Κέντρου Πολιτισμικής Πληροφορικής του ΙΤΕ-ΙΠ
**Ο Γιάννης Μαρκετάκης είναι Μηχανικός Έρευνας και Ανάπτυξης και υπεύθυνος τεχνολογιών στο Κέντρο Πολιτισμικής Πληροφορικής, του Εργαστηρίου Πληροφοριακών Συστημάτων του ΙΤΕ-ΙΠ
November 1, 2021
