Η παγκόσμια κρίση του Κορονοϊού επιταχύνει την ψηφιακή μετάβαση του πολιτιστικού τομέα
Είναι δεδομένο ότι εξαιτίας της παγκόσμιας εξάπλωσης του κορονοϊού, και των αυστηρών μέτρων που έχουν επιβληθεί στην προσπάθεια περιορισμού των κρουσμάτων και των θυμάτων, βιώνουμε τις τελευταίες εβδομάδες μία κατάσταση χωρίς προηγούμενο για τις γενιές που γεννήθηκαν μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι συνολικές προεκτάσεις της οποίας δεν έχουν ακόμα διαφανεί πλήρως.
Οι πολιτιστικοί φορείς, τα μουσεία, οι βιβλιοθήκες, τα θέατρα, οι κινηματογράφοι, οι πινακοθήκες, ως σημαντικοί χώροι συνάθροισης και αλληλεπαφής ανθρώπων, ήταν από τους πρώτους χώρους που έκλεισαν με το ξέσπασμα του κορονοϊού. Στο παρόν άρθρο επιχειρούμε να σταχυολογήσουμε κάποιες πρώτες αρχικές θετικές επιπτώσεις και προκλήσεις που διαφαίνονται από τον αντίκτυπο της πανδημίας στον πολιτιστικό χώρο διεθνώς. Όπως υποστηρίζεται, η πανδημία ίσως αποδειχθεί ο μεγαλύτερος επιταχυντής της ψηφιακής μετάβασης των πολιτιστικών οργανισμών ως τώρα.
Πρώτες θετικές επιπτώσεις
Ο πρώτος θετικός αντίκτυπος της καραντίνας είναι ότι η πρόσβαση σε ποιοτικό ψηφιακό πολιτιστικό και επιστημονικό περιεχόμενο εκτινάχθηκε. Καταρχήν παρατηρείται μία σημαντική αύξηση της επισκεψιμότητας των διαθέσιμων ψηφιακών συλλογών των πολιτιστικών φορέων. Ο κόσμος αναζητά πολιτιστικό περιεχόμενο για ψυχαγωγία, για χρήση σε εκπαιδευτικά πλαίσια και για δημιουργική ενασχόληση.
Με τις πόρτες κλειστές, οι πολιτιστικοί φορείς κατέφυγαν στις εφαρμογές που είχαν αναπτύξει το προηγούμενο διάστημα για την προσφορά απομακρυσμένης πρόσβασης στις συλλογές τους αναδεικνύοντας τους εναλλακτικούς τρόπους πρόσβασης σε αυτές: ψηφιακά αποθετήρια, εκπαιδευτικές εφαρμογές, διαδραστικές εκθέσεις και εικονικές περιηγήσεις, 360 πανοράματα, κλπ. Σύμφωνα με την έρευνα που πραγματοποίησε το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Οργανώσεων Μουσείων ΝΕΜΟ 40% των μουσείων παρατήρησαν αύξηση στις επισκέψεις στις διαδικτυακές πλατφόρμες τους από τότε που έκλεισαν, εκ των οποίων το 38% δηλώνει αύξηση πάνω από 50% και ένα 13% αύξηση πάνω από 500% ανά εβδομάδα. Η συντριπτική πλειοψηφία έχει αυξήσει τη δράση του στα κοινωνικά δίκτυα. Το μουσείο του Πράδο παρατήρησε αύξηση της επισκεψιμότητας του ιστοχώρου του κατά 258% μέσα σε δύο εβδομάδες. Προβάδισμα έχουν φυσικά οι πολιτιστικοί φορείς οι οποίοι είχαν επενδύσει στην ψηφιοποίηση των συλλογών τους κατά τα προηγούμενα χρόνια.
Το κοινό αγκάλιασε τις πρωτοβουλίες των πολιτιστικών φορέων στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης γεγονός που καταδεικνύει ότι η τέχνη προσφέρει αστείρευτη πηγή έμπνευσης, ανακούφισης, στοχασμού, δημιουργικότητας ακόμη και παιχνιδιού. Καμπάνιες αναπαράστασης έργων τέχνης στα κοινωνικά δίκτυα όπως το #MuseumFromHome, #ΑrtAtΗomeChallenge και το #MuseumsAndChill “σκηνοθετούνται” κατ’οίκον με ό,τι αντικείμενα μπορεί να ανασύρει ο καθένας από τον περιβάλλοντα χώρο του. Οι καμπάνιες #StayAtHomeReadABook και #NationalShelfService κρατούν συντροφιά στους αναγνώστες με προτεινόμενα βιβλία και εικονικές συζητήσεις μεταξύ βιβλιοφάγων.
Χωρίς προηγούμενο είναι η τεράστια ανταπόκριση συμπαράστασης από τους φορείς σύγχρονου πολιτισμού, κυρίως από τις παραστατικές τέχνες, που για πρώτη φορά δημοσίευσαν ηχογραφημένο και βιντεοσκοπημένο υλικό ανοικτά, έστω και για περιορισμένο χρονικό διάστημα, όπως η Metropolitan Opera, και πιο κοντά μας, μια σειρά από ελληνικά θέατρα. Οι παραστάσεις που υπόκεινται σε καθεστώς πνευματικής ιδιοκτησίας πολύ δύσκολα, υπό κανονικές συνθήκες, διανέμονται ανοικτά. Μέσα από αφιερώματα στον τύπο και το διαμοιρασμό στα κοινωνικά δίκτυα, οι πρωτοβουλίες αυτές βρήκαν εξαιρετική απήχηση στο κοινό. Με όρους μάρκετινγκ, το πρεστίζ και η αναγνωρισιμότητα των φορέων αυτών ενισχύθηκε σημαντικά.
Οι κρίσιμες συνθήκες, τα κλειστά σχολεία και οι κλειστές βιβλιοθήκες οδήγησαν το Internet Archive στην Αμερική να δημιουργήσει την Εθνική Βιβλιοθήκη Εκτάκτου Ανάγκης (National Emergency Library). Αξιοποιώντας το δόγμα της Δίκαιης Χρήσης (Fair Use)- μία εξαίρεση στο καθεστώς της Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο αμερικανικό δίκαιο, που προτάσσει το δικαίωμα του χρήστη στην πρόσβαση σε προστατευόμενο υλικό σε εξαιρετικές περιπτώσεις- το Internet Archive αφαίρεσε προσωρινά και ως τη λήξη της κρίσης τους περιορισμούς στην πρόσβαση σε 1,4 εκ. ηλεκτρονικούς τίτλους που καθιστά διαθέσιμους για ελεύθερο δανεισμό, εξυπηρετώντας κατ’αυτό τον τρόπο τις ανάγκες της κατ’οίκον εκπαίδευσης και έρευνας. Το ίδιο πνεύμα αναγκαιότητας λήψης μέτρων που θα ανταποκρίνονται στις επιτακτικές ανάγκες των πολιτών αντανακλούν οι επιστολές ενώσεων πολιτών, πολιτιστικών και ακαδημαϊκών φορέων προς το Διεθνή Οργανισμό για την Πνευματική Ιδιοκτησία (WIPO) και τους θεσμικούς παράγοντες στην Ε.Ε.
Η πανδημία επιταχύνει την ψηφιακή μετάβαση και όσον αφορά την επαγγελματική κατάρτιση και τις δεξιότητες των εργαζόμενων στον πολιτισμό. Είμαστε ίσως τυχεροί που στην εποχή μας έχουμε μία ανεξάντλητη επιλογή από εργαλεία και πλατφόρμες για απομακρυσμένη συνεργασία και μάθηση. Οι πολιτιστικοί οργανισμοί πειραματίζονται με νέες μορφές διοργάνωσης συνεδρίων όπως στο twitter (π.χ. #DHgoesVIRAL). Ένα από τα μεγαλύτερα διεθνή συνέδρια στον κόσμο στον χώρο του ψηφιακού πολιτισμού- το Museums and the Web στις Η.Π.Α. μέσα σε μόλις δύο εβδομάδες μετέφερε το σύνολο των συνεδριών του στο εικονικό περιβάλλον Second Life και στην πλατφόρμα τηλε-εργασίας Microsoft Teams. Ατελείωτη είναι η προσφορά webinars πάνω σε κάθε αντικείμενο επαγγελματικού ενδιαφέροντος ενώ μία ενδιαφέρουσα σειρά από webinars του ΟΑΣΑ επιχειρεί να διερευνήσει συγκεκριμένα τις επιπτώσεις της παρούσας κρίσης στους πολιτιστικούς οργανισμούς και τις δημιουργικές βιομηχανίες.
Υπάρχει αναμφίβολα και η μελανή πλευρά σε όλο αυτό. Με τις πόρτες τους κλειστές, οι πολιτιστικοί φορείς ήδη αντιμετωπίζουν τεράστιες απώλειες εσόδων, ιδιαίτερα ζημιογόνες για εκείνους οι οποίοι εξαρτώνται από τα έσοδα εισιτηρίων και την επισκεψιμότητα του κοινού για την επιβίωσή τους. Από μεγάλους οργανισμούς του χώρου (Culture Action Europe, NEMO) γίνονται προσπάθειες καταγραφής των επιπτώσεων και τεκμηρίωσης των μέτρων που λαμβάνονται (Compendium of Cultural Policies, Wikipedia) ως αντιστάθμισμα από τους θεσμικούς παράγοντες ενώ έκκληση έχουν απευθύνει για τη λήψη μέτρων ενίσχυσης το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων και το Culture Action Europe.
Στη χώρα μας βρίσκονται σε εξέλιξη έρευνα και δράσεις για την ενίσχυση του ψηφιακού πολιτισμού από το ΥΠΠΟΑ και η Ψηφιακή Βίβλος που σχεδιάζεται από το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης αναμένεται να στηρίξει στο επόμενο διάστημα καίριους τομείς της ψηφιακής μετάβασης του πολιτιστικού τομέα.
Είναι πολύ νωρίς ακόμη για να έχουμε πλήρη εικόνα των μακροπρόθεσμων επιπτώσεων της πανδημίας στα επιχειρησιακά μοντέλα, στον τρόπο εργασίας και στους νέους τρόπους εμπλοκής των κοινοτήτων ενδιαφέροντος στον πολιτιστικό χώρο. Χωρίς αμφιβολία, η ανάγκη για πρόσβαση σε περισσότερο, ποιοτικό ψηφιακό περιεχόμενο δικαιολογεί την εντατικοποίηση της ψηφιοποίησης του πολιτιστικού αποθέματος.
Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης έχει από καιρό ανοίξει το διάλογο για τη διαμόρφωση ενός Ψηφιακού Δημόσιου Χώρου στον πολιτισμό αναδεικνύοντας τη σημασία της διαμόρφωσης βιώσιμων στρατηγικών στον ψηφιακό πολιτισμό που θα λαμβάνουν υπόψη την μακροχρόνια ψηφιακή διατήρησή του, την εμπλοκή των κοινοτήτων ενδιαφέροντος στο σχεδιασμό των ψηφιακών υπηρεσιών, την υιοθέτηση κοινών προτύπων και προδιαγραφών καθώς και κατάλληλων αδειών που θα επιτρέπουν την πλήρη αξιοποίησή του στην έρευνα, την εκπαίδευση και την παραγωγή αξίας. Μέσα από την υλοποίηση των εθνικών υποδομών του, όπως τον συσσωρευτή πολιτιστικών δεδομένων SearchCulture.gr πρωτοστατεί δυναμικά και εμπράγματα στην προβολή και τη βιωσιμότητα του ελληνικού ψηφιακού πολιτισμού.
April 16, 2020
